محمدرضا نعمتی

پوران درخشنده در فیلم اخیر خود همزمان که غافلگیرکننده نبود، در عین حال همه را غافلگیر کرد. این کارگردان قدیمی سینما با گذشت چند دهه از عمر فیلم­سازی خود همچنان بی­ توجه به اهمیت عنصر فیلم­نامه، خالی از هیچ گونه ظرافت دراماتیکی باز هم به سراغ دغدغه­ های اجتماعی خود رفت با این تفاوت که اگر گاهی با مخفی شدن در پشت سوژه­ های ملتهبی مانند سوء­استفاده جنسی از کودکان در هیس دخترها فریاد نمی­ زنند، ضعف قصه­ گویی و فیلم­سازی خود را پنهان می­کرد؛ این بار بدون یافتن موضوعاتی کنجکاوی برانگیز، فیلمی ساخته که یکسره شعار و تعلیم از شکل و بیان آن چکه می­ کند.

داستان این فیلم درباره خانواده ­ای است که در مشکلات معمول زندگی جامعه ایرانی دست و پا می­ زنند. فرهاد اصلانی مردی است که در بیرون خانه با مشکل حقوق عقب افتاده کارگرانش و ورشکستگی قریب­ الوقوع کارخانه درگیر است، در خانه همسری دارد(مریلا زارعی) که مرتباً به پر و پای او و پسر جوانشان آرمان می­ پیچد و با شخصیت ترحم برانگیزش عاجزانه تلاش می­ ورزد تا دیده شود و در این وادی به هر دری که می­زند دیواری سد راه خود می ­بیند تا آنکه با یک مشاور خانواده (آزیتا حاجیان) آشنا می­شود.

این مشاور که در فیلم­های تهمینه میلانی نیز به کرات حضور دارد و در آنجا معمولاً گره ­ای از کار شخصیت­ها می­ گشاید؛ در زیر سقف دودی راهی به دهی نمی­ برد و تنها به عنوان سخنگوی نویسنده در حال آموزش و تعلیمات زندگی به تماشاگران حاضر در سینما است. او از مهارت عشق ورزیدن می­ گوید، از خطر روابط موازی برای زوجین، از نابسامانی روحی فرزندانی که از تخت خواب سرد والدین خود با اطلاع هستند. اما نتیجه همه این صحنه­ هایی که نویسنده خرج کرده، چیزی نیست جز همانکه بیننده از همان دقایق میانی پیش­ بینی می­کرد: شیرین که مدتها است پی به رابطه پنهانی همسرش با زنی دیگر برده، پرده از این خیانت بر می­دارد و بهرام نیز که انگار منتظر چنین فرصتی است، خاتمه زناشویی را اعلام می­ کند و به خانه معشوقه خود پناه می­ برد اما در آنجا نیز دلش آرام نمی­ گیرد و آن رابطه نیز به پایان می ­رسد. از آن سو نیز حسام نواب صفوی که با آرمان معامله ­ای صورت داده، کلاه گشادی بر سر وی می­ گذارد و سر و کار پسر خانواده نیز به بازداشت و قانون می ­افتد.

به نظر می­رسد درخشنده فیلم­نامه خود را با برداشتی از فیلم زیبای امریکایی به نگارش در آورده است اما در یک قیاس سرپایی دو فیلم، مشخص می­ شود حتی کپی برداری و اقتباس از آثار ارزشمند نیز سلیقه و مهارت خود را می­ خواهد؛ کاری که پیمان قاسمخانی آن را با استادی انجام می­دهد. برای نمونه، کوین اسپیسی(لستر) همان نقشی را دارد که زارعی در اینجا ایفاگر آن است. لستر با آشنایی با پسر همسایه(ریکی) که با دختر نوجوان او هم سر و سری دارد، از ماریجوانای وی مصرف، و برای اولین بار احساس رهایی را تجربه می­ کند. این مواجهه، آغازی برای ورود قهرمان به دنیایی جدید و نقطه عزیمت داستان است. در زیر سقف دودی چنین نقطه عزیمتی وجود ندارد و نویسنده می­ توانست از هر مقطع زمانی دیگر نیز زندگی این خانواده را به تصویر بکشد. معادل شخصیت ریکی در زیر سقف دودی، امیر است که با نشئه­ جات سر و کار دارد اما آنچه در زیبای آمریکایی، حکم لولا و مفصل پیرنگ را بر عهده دارد، رابطه چندلایه ریکی و لستر است که از یک سو در همسایگی هم به سر می­ برند، از طرفی ریکی ساقی لستر و همزمان معشوقه دختر او است. از سوی دیگر، پدر ریکی، نظامی شکاکی است که به ارتباط پسرش با این مرد بسیار بدبینانه نگاه می ­کند.

همسر لستر به خاطر بی­ عرضگی شوهر دست به خیانت می­ زند؛ همچنان که بهرام به خاطر عدم جذابیت شیرین با زنی دیگر در رابطه است. تفاوت این دو رابطه مشابه در آن است که آنچه به نسخه هالیوودی معنا می ­بخشد، مضمونی عمیق است و آنچه نسخه ایرانی را بی معنا کرده، شعارهای سطحی است.

سام مندز در روند حرکتی شخصیت، لستر را از یک موجود بی اراده و تو سری­ خور، به مرد خانواده اعتلا می­ بخشد و در صحنه تاثیرگذار اظهار تمنای دخترک نوجوان به آمیزش با وی، او تمایل شدید خود به معاشقه با دخترکان کم سن و سال – که از ابتدای فیلم بر آن تاکید می­ شود - را در برابر به دست آوردن حس پدرانگی قربانی می­ کند. با این فداکاری، لستر معنای آزادی واقعی را عمیقا ادراک می­ کند اما نویسنده پا را از این نیز فراتر می­ گذارد و نشان می­ دهد بزرگترین آزادی و رستگاری، رهایی از بند جسم فانی است. که البته معادل این صحنه در زیر سقف دودی، جایی است که پس از سالها بهرام فیلم عروسی­ اش را تماشا می­ کند و به نوعی دچار تحول می ­شود!

از عناصر روایی که بگذریم، درخشنده به طرزی باور نکردنی در کارگردانی و عناصر سبکی نیز همه را غافلگیر می­ کند تا جایی که در بسیاری از نماهای دونفره – که ساده­ ترین پلان­های هر فیلم هستند – بر هم خوردن راکورد بازیگران در مچ کات­ها چنان آماتورانه است که حسی از جامپ کات را در بیننده ایجاد می­ کنند. اوج بی سلیقگی و تعجیل در روند تولید نیز در پلان هلی­ شات نهایی است؛ جایی که شیرین از بهرام جدا شده است و دوربین با پروازی به سمت آسمان از کنار تیر برقی می­ گذرد. در این نما، حضور لامپ چراغ برق در کادر چنان چشم­گیر است که پس از دور شدن دوربین می ­شود نفسی راحت کشید. زیرا هر آن ممکن بود کوادکوپتر حامل دوربین، به محفظه آلومینیومی لامپ اصابت کند و فیلم بدون پایان­ بندی بماند!

اگر قرار باشد تفسیری فرامتنی از برخی اشارات فیلم­ساز داشته باشیم، فارغ از آنکه کارگردان زیر سقف دودی نیز به مانند فیلم­هایی مانند فروشنده بر موج انتخاب کاذب بازیگران از طریق فضای مجازی سوار شد و همانطور که قابل پیش ­بینی بود، هیچ بازیگری از این روش برای فیلم انتخاب نشد، تاکید فیلم بر آثار مخرب شبکه­ های اجتماعی مانند اینستاگرام در حالی صورت می ­گیرد که پوران درخشنده به طرزی فعال، خود نیز از موهبت­ های این شبکه ­ها بهره­مند است و بدون درنگ مَثَل "رطب خورده کی منع رطب کند" در ذهن تجسم می­ یابد.

سالها قبل، پوران درخشنده در برنامه هفت در جواب به سوال منتقدی که پرسیده بود چرا تلاش نکرده انبوه اشکالات فیلم­نامه خواب­های دنباله ­دار را برطرف کند و سپس فیلم را بسازد صادقانه پاسخ داد به این دلیل که سرمایه­ گذاری پیدا شد و برای اینکه فرصت را از دست ندهم سریع فیلم­نامه­ ای نوشتم و وارد پروسه پیش ­تولید شدیم. فارغ از به هدر رفتن سرمایه­ های ملی و زیر سوال رفتن سابقه هنری، این تصمیم قابل قضاوت نیست و ممکن است هر فیلم­سازی در شرایط مشابه به محض پیدا شدن یک سرمایه بادآورده اقدامی مشابه انجام دهد اما اگر این تعجیل برای ساختن فیلم بعدی و اهمال­ کاری در نگارش سناریو بدل به یک عادت فیلم­سازی شود و عمده کارنامه یک کارگردان را فیلم­هایی بدون فیلم­نامه فراگیرند؛ آنگاه ناخواسته راه قضاوت برای علت حضور چنین فیلم­سازهایی برای همگان هموار است.