«سریال ترکی» در سینما و تلویزیون و البته در ادبیات رسانه‌ای ایران بار چندان مثبتی ندارد و در حقیقت برای زیر سوال بردن محصولات نمایشی به کار می‌آید. ترکیبی که می‌توان گفت در دایره واژگان منتقدان سینما و تلویزیون مترادف با داستان‌پردازی ساده‌انگارانه و روایت سهل‌انگارانه، کش دادن و آب بستن به ماجراها و در کل مترادف با گران‌فروشی به کار می‌رود.  اما در اصل ماجرا «سریال ترکی» یک صنعت عظیم است که ده‌ها برابر کلیت سینما و تلویزیون ایران بیننده و گردش مالی دارد و به گزارش گاردین حداقل در‌ سال گذشته بیش از ١٢٠ کشور دنیا به طرق مختلف مشتری‌اش بوده‌اند که این یعنی بعد از فیلم‌ها و سریال‌های آمریکایی پرمشتری‌ترین محصولات نمایشی دنیا در‌ سال گذشته همین «سریال‌های ترکی» بوده‌اند که ما به ظاهر در رسانه‌هایمان تحقیرش می‌کنیم و در خفا الگوی داستان‌پردازی اغلب سریال‌هایمان است. روزنامه گاردین در این زمینه در گزارشی با عنوان «سریال‌های ترکی چگونه دنیا را تصرف کردند؟» چرایی و چگونگی موفقیت جهانی سریال‌های ترکی را به بررسی نشسته است. موضوع مهمی که در هفته‌های اخیر بعد از انتشار آماری حیرت‌انگیز از نفوذ سریال‌های ترکی در عادات سرگرمی تماشاگران چهار گوشه جهان  مورد توجه دیگر رسانه‌های بین‌المللی هم  قرار گرفته است...

«باید اول بدانیم که درباره چه چیزی داریم حرف می‌زنیم. بعضی‌ها با شنیدن نام سریال‌های ترکی آنها را آثار سطحی و مبتذل می‌دانند، بعضی دیگر ملودرام‌های مزخرف خانوادگی و برخی هم یک مشت سریال هردمبیل که از تاریخ و افتخارات ملی‌ و لحظات ملودرام و کمدی و انتقادات اجتماعی چیزی در خود دارد.» اما دکتر آرزو ازتورکمن، استاد رشته تاریخ شفاهی در دانشگاه‌های لندن و استانبول می‌گوید که تمام این تقسیم‌بندی‌ها و ژانربندی‌ها اشتباه‌اند و «سریال ترکی در این قالب‌ها نمی‌گنجد.» او می‌گوید که «سریال ترکی یک پدیده درحال رشد است که هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته و ‌سال به ‌سال دارد روند تکامل خود را طی می‌کند.»

طبق آمار رسانه‌های هنری از نظر فروش و شمار تماشاگران بین‌المللی سریال‌های ترکی درحال حاضر بعد از سریال‌های آمریکایی در رتبه دوم جهان قرار دارند. سریال‌هایی که در روسیه، چین، کره و آمریکای لاتین تماشاگران پروپاقرصی ردیف کرده‌اند. گفته می‌شود شیلی، مکزیک و آرژانتین در سه‌سال اخیر بیشترین سریال‌های ترکی را خریده‌اند و ارقام گردش مالی این کشورها در این زمینه حیرت‌انگیز است.

قواعد سریال ترکی

درباره سریال‌های ترکی باید بدانیم که هر قسمت از این سریال‌ها چیزی حدود دو ساعت طول می‌کشد. تبلیغ در رسانه‌های ترکیه به شدت ارزان است، بنابراین هر ١٥ دقیقه یک‌بار در وسط سریال‌ها تبلیغ پخش می‌شود.

هر سریال ترکی یک حاشیه صوتی منحصربه‌فرد، حدود ٥٠کاراکتر اصلی و البته یک خط داستانی پر اوج و فرود دارد که اغلب در بخش سنتی استانبول و در لوکیشن‌های واقعی فیلمبرداری می‌شوند. خط داستانی این سریال‌ها شامل رخدادهای متنوعی است، از روابط گروه‌ها و سازمان‌های جنایتکار تا روابط عاشقانه، غیرت، ناموس و حتی حسرت دوران باشکوه عثمانی. اسد، فیلمنامه‌نویس و کارگردان تازه‌کار تلویزیون ترکیه می‌گوید که «ما در سریال‌ها در حقیقت داریم تاریخ ادبیات را دوباره تعریف می‌کنیم، از دیکنز تا خواهران برونته. همه ساله در ترکیه حداقل دو ورسیون مختلف از سیندرلا در قالب سریال ساخته می‌شود، حالا گاه سیندرلای این سریال‌ یک زن سی‌وپنج ساله است که بچه هم دارد و گاه هم یک ستاره بیست‌ودو ساله.» اسد که یکی از نویسندگان سریال «قرن شکوه» (که در ایران به حریم سلطان معروف است) بوده، می‌گوید که «سریال‌های ترکی یک‌سری قواعد تخطی‌ناپذیر دارند. مثلا اینکه نمی‌شود قهرمان داستان روی رقیبش اسلحه بکشد. یا اینکه مرکز و محور درام باید حتما و حتما خانواده و ارزش‌هایش باشد. یا اینکه شخصیت‌ها در روند داستان باید در شرایطی دوقطبی و متفاوت از زیست اصلی‌شان مسیری اقتصادی- روانی را طی کنند، مثلا از روستا به شهر آمده و آنجا رخدادها را از سر بگذرانند و مسیر موفقیت را طی کنند. نکته تخطی‌ناپذیر دیگر هم این است که حتما باید یک مثلث عشقی در داستان وجود داشته باشد و...».  به گفته این نویسنده «هدف اصلی سریال‌های ترکی جلب اشتیاق عمومی است و این هم در جلب نظر مخاطبان مصداق دارد و هم در روند حرکتی کاراکترها.»

آمار حیرت‌انگیز

به گفته عزت پینتو، بنیانگذار «آژانس جهانی» که «توزیع‌کننده مستقل  برنامه‌های تلویزیونی در بازارهای جهانی» است، روند صعودی اقتصاد سریال‌های ترکی با سریال «١٠٠١ شب» در‌ سال٢٠٠٦ آغاز شد. تا آن زمان، یکی دیگر از سریال‌های ترکی به نام «نقره» در خاورمیانه مورد توجه قرار گرفته بود، اما ١٠٠١ شب آغاز موفقیت جهانی سریال‌های ترکی بود که تقریبا به ٨٠کشور جهان فروخته شد که این رکوردی جهانی بود.

بعد از آن روند موفقیت به نحو غیرقابل باوری طی شد، تا جایی که ترکیه که در ‌سال ۲۰۰۴ تنها ۱۰‌میلیون دلار از سریال‌سازی و صادرات آن به کشورهای دیگر سود می‌برد، این درآمد را در ‌سال۲۰۱۲ به ۲۰۰‌میلیون دلار و در‌ سال ۲۰۱۵ به حدود ۳۰۰‌میلیون دلار رساند و بالاتر از کره‌جنوبی، انگلیس، تایلند و... در ردیف دوم کشورهای صادرکننده سریال قرار گرفت. خبرگزاری آناتولی اخیرا در گزارشی در مورد درآمد ارزی حاصل از صادرات سریال ادعا کرده که این درآمد در‌ سال گذشته باز هم افزایش یافته و به ٥٠٠‌میلیون دلار رسیده است.  وزارت تجارت ترکیه نیز اعلام کرده که سریال‌های ترکی در ١٤٦کشور منطقه خاورمیانه، بالکان، آفریقا، آسیای میانه، خاور دور و آمریکای جنوبی پخش و توسط ٧٠٠‌میلیون نفر تماشا می‌شوند. این امر منجر به افزایش ٤٦‌درصدی حضور گردشگران آمریکای لاتین در ترکیه شده است...

راز قدرت

حالا در شرایطی که ترکیه تنها آمریکا را در زمینه سریال‌سازی بالاسر خود می‌بیند، ما در کنار تحقیر «سریال ترکی» بد نیست این پرسش را نیز از خود داشته باشیم که ترکیه چگونه به این جایگاه رسید و ما چرا نمی‌توانیم؟ نیویورک‌تایمز در این زمینه به مسیر دشوار و سرمایه‌گذاری سنگین ترک‌ها برای تبدیل شدن به یکی از قطب‌های سریال‌سازی دنیا اشاره می‌کند. در این گزارش آمده که هر فصل از سریال‌های ترکی بین ٨٠٠‌هزار تا یک‌میلیون دلار هزینه دارد که بخش اعظمی از آن هم به ستارگان سریال‌ها می‌رسد. اسكرین دیلی نیز با نقل گفت‌وگویی با سحر باقری، رئیس بخش تحقیقات جهانی و محتوای استراتژیك «یورو دیتا تی وی» به این نکته اشاره می‌کند که «تركیه توانسته در بین آمریكایی‌ها و اروپایی‌ها این پندار را جا بیندازد که تركیه نیرویی اسرار‌آمیز است و این را در قالب شعار «تركیه: كشف استعداد بالقوه» می‌بینیم که مدیران گردشگری ترکیه سعی در شیوع آن در رسانه‌های جهان دارند. حالا با این تمهیدات تركیه‌ سال‌به‌سال بازار فروش سریال‌هایش را گسترده‌تر کرده و تلاش دارد با دور نگه داشتن صنعت سریال‌سازی‌اش از چالش‌های سیاسی ریسک سرمایه‌گذاری و فعالیت را در این عرصه پایین بیاورد.»

شرق علیه غرب

موفقیت بین‌المللی سریال‌های ترکی در کنار موفقیت بالیوود و البته موسیقی پاپ کره‌ای نشان از این دارد که فرهنگ شرق در قرن بیست‌ویکم به سمت ایجاد چالش برای هژمونی فرهنگی آمریکا در تلاش است و در این زمینه به موفقیت‌هایی نیز رسیده.  دلیل این امر از نگاه ارگنج، کارشناس فرهنگی این است: «سریال‌های آمریکایی و در کل هنر و فرهنگ آمریکا با اینکه به شدت سرگرم‌کننده است، اما از آن احساسی که باعث انسان شدن انسان می‌شود، ‌بهره‌ای ندارد.»  او می‌گوید: «داشتم به یکی از سریال‌های آمریکایی فکر می‌کردم که کل فلسفه آن درباره تنها بودن و جفت‌یابی بود و البته اینکه قهرمان سریال داشت از طریق رابطه با افراد متعدد دنبال شادی می‌گشت. برای من شرقی این داستان خسته‌کننده است.» 

راز جذابیت

اینکه سریال‌های ترکی بیشترین موفقیت را در خاورمیانه و آمریکای لاتین به دست آورده‌اند، حکایت از موضوع جذاب دیگری هم دارد که مورد توجه جامعه‌شناسان نیز قرار گرفته است. درواقع جدای از خط داستانی جذاب و رخدادها و شخصیت‌ها و فضاهای فریبنده سریال‌های ترکی که آنها را برای عامه تماشاگران بدل به پدیده‌هایی جذاب می‌کند، این نکته که سریال‌های این کشور بیشتر در سرزمین‌هایی با پیشینه نزاع‌های سیاسی مورد توجه قرار گرفته‌اند، می‌تواند جذاب باشد.  یورونیوز در این زمینه از هولیا اُور تانرِ اووَر جامعه‌شناس ترک نقل می‌کند که گفته: «اغلب کشورهای خاورمیانه تاکنون تحت سلطه رژیم‌های دیکتاتوری بوده‌اند و می‌دانیم تماشاگرانی که در رژیمی دیکتاتوری زندگی می‌کنند، به دنبال مدل‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هستند که در عین نزدیکی با باورها و فرهنگ آنها با سیستم کشورشان تفاوت داشته باشند. به این دلیل است که مردم خاورمیانه سبک زندگی و داستان‌های سریال‌های ترکی را دوست دارند و این سریال‌ها را می‌پذیرند.» سینای فلزتکین، مدیر بخش دراماتیک شرکت «آژانس جهانی» اما دلایلی غیرسیاسی و صرفا هنری- سرگرمی را برای توضیح موفقیت سریال‌های ترکی عنوان می‌کند و به روزنامه ملیت می‌گوید: «عناصر مختلف و منحصر به فردی وجود دارد که سریال‌های ترکی را به آثاری موفق تبدیل کرده است، از استانداردهای تولید بالا و سرمایه‌گذاری هنگفت گرفته تا داستان‌های خلاقانه و جذابی که ارایه می‌دهند. در حقیقت محتوای سریال‌های ترکی خصوصیات منحصر به فردی دارد:   درام‌ها در مکان‌های خیره‌کننده‌ای رخ می‌دهد، روند طرح داستانی و قصه‌های عشق، وفاداری و خیانت پیچیده و پر اوج و فرود است و مهم‌تر اینکه همه اینها با یک کیفیت عالی تولید می‌شود. این عوامل باعث مخاطبان چند ده‌میلیون نفری برای این سریال‌ها می‌شود.»/پولاد امین